Możliwość odstąpienia od wymierzenia kary
Usiłowanie jest jedną z formą stadialnych przestępstwa. Jego istotą jest zachowanie sprawy zmierzającego bezpośrednio do zrealizowania znamion czynu zabronionego, jednak dokonanie tego czynu nie następuje. Zgodnie z Kodeksem karny usiłowanie może przybrać postać zarówno usiłowania udolnego jak i nieudolnego. Co istotne sąd wymierza karę za usiłowanie w granicach zagrożenia przewidzianego dla danego przestępstwa (a zatem dla przykładu usiłowanie zabójstwa może być karane tak samo jak dokonanie zabójstwa) Czy jednak sprawca usiłowania może w jakikolwiek sposób uwolnić się od odpowiedzialności karnej?
Istota czynnego żalu
Otóż przepisy Kodeksu karnego przewidują tzw. czynny żal. Instytucja ta może być zastosowana wówczas gdy sprawca dobrowolnie odstąpił od dokonania lub zapobiegł skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego.
A zatem, aby sprawca mógł skorzystać z czynnego żalu musi dobrowolnie odstąpić od dokonania czynu. Może to mieć miejsce w zasadzie wyłącznie wtedy, gdy sprawca nie uczynił jeszcze wszystkiego, co wedle jego wiedzy konieczne jest do dokonania czynu zabronionego, co oznacza że rezygnuje z osiągnięcia zamierzonego celu. Co ważne rezygnacja z usiłowania musi być definitywna. Nie ma znaczenia przy tym motywacja oraz pobudki sprawcy co do zaniechania realizacji zamiaru. Oznacza to, że decyzja o rezygnacji z dokonania czynu zabronionego może być uznana za dobrowolną również wtedy, gdy została podjęta wskutek zachowania osób trzecich np. z uwagi na zbliżającego się ochroniarza w trakcie kradzieży.
Z czynnego żalu można również skorzystać w przypadku zapobiegnięciu wystąpienia skutku, który należy do znamion czynu zabronionego. Przykładem takiej sytuacji może być uratowanie osoby poszkodowanej przez sprawcę przestępstwa po ugodzeniu jej nożem (np. poprzez wezwanie pogotowia oraz udzielenia pierwszej pomocy).
Co więcej, Kodeks karny przewiduje również instytucje tzw. bezskutecznego czynnego żalu. Przyjmując powyższy przykład, będziemy mieć z nim do czynienia, gdy nie udało się uratować ofiary przestępstwa, w przypadku udzielenia jej pierwszej pomocy oraz wezwania pogotowia przez sprawcę przestępstwa.
Odpowiedzialność karna
Konsekwencja wypełnienia przez sprawcę czynu zabronionego przesłanek czynnego żalu jest nie podleganie karze. Głównym argumentem dla przyjęcia takiej zasady jest niejako „zachęcenie” społeczeństwa do rezygnacji z dokonania czynu zabronionego. Rezygnacja bowiem z popełnienia przestępstwa w fazie usiłowanie jest opłacalna dla potencjalnego sprawcy (albowiem uniknie on odpowiedzialności karnej).
W przypadku natomiast tzw. bezskutecznego czynnego żalu, sąd będzie mógł zastosować instytucję nadzwyczajnego złagodzenia kary.